|
Devletin temel kurumlarından biri olarak, yargı organları arasında
yer almakla birlikte, Anayasa Mahkemesi'nin ayrı ve çok önemli bir
yeri vardır.
Neden? Çünkü, Anayasa Mahkemesi, hem genel olarak, yasama organının
yaptığı önemli işlemleri (yasalar, bazı kararlar, Anayasa değişiklikleri)
denetler; hem de demokrasinin gereği olan 'çoğulculuk ilkesi'nin
sınırlarını belirler. Bunu nasıl gerçekleştirir? Siyasal partilerin
kapatılması yolu ile... Siyasal partilerin kapatılması, Anayasa'nın
69. maddesi ile düzenlenir.
Anayasa Mahkemesi'nin Görev ve Yetkileri
Anayasa Mahkemesi'nin diğer yargı organlarından farklı önemli bir
özelliği var. Anayasa Mahkemesi, genel olarak, diğer mahkemeler
gibi, kişileri ya da olayları değil, kuralları yargılamaktadır.
İstisna
Anayasa Mahkemesi, sadece iki durumda, kuralları değil, kişi ya da
kurumları yargılar:
1) Siyasal partileri kapatma davalarında,
2) Yüce Divan olarak, Cumhurbaşkanı, Başbakan ya da Bakanlar gibi
kişileri yargılar.
(Anayasa madde 100-105-148)
Bu
çerçevede, bazı kuralların, işlemlerin Anayasa'ya uygun olup olmadığını
denetlemektedır.
Hangi kuralların?
Anayasa Mahkemesi, esas olarak, yasama organının yaptığı işlemlerin
Anayasa'ya uygun olup olmadıklarını denetler. Bu işlemler şunlardır:
Kanunlar, TBMM içtüzüğü, Anayasa değişiklikleri, "TBMM'nin bir üyenin
yasama dokunulmazlığının kaldırılması" kararı ve yine "TBMM'nin bir
üyenin üyeliğinin düşürülmesi" kararı.
Ancak istisnai olarak, yürütme organının bir işlemi olan "Kanun hükmünde
kararnamelerin", Anayasa'ya uygunluğunu da denetlemektedir. Mahkeme'nin
denetim yetkisi, bu kurallarla sınırlıdır. Başka kuralları denetlemek,
Anayasa'ya uygun olup olmadıklarına karar vermek yetkisi yoktur.
Denetleyip Anayasa'ya aykırı bulursa ne yapabiliyor?
Anayasa Mahkemesi, denetlediği kuralları Anayasa'ya aykırı bulduğu
takdirde, iptal etme yetkisine sahiptir. Ve iptal kararlarının Resmi
Gazete'de yayımlandığı tarihte, o metin (kural) yürürlükten kalkar.
Anayasa Mahkemesi nasıl harekete geçiyor ya da kimler başvurma
hakkına sahip?
Mahkeme, herhangi bir işlemin Anayasa'ya uygunluğu denetimini, doğrudan
doğruya, kendisi başlatma imkanına sahip değil, yani mahkemenin, kendisinin,
"bu kuralları denetleyeceğim" deme imkanı yoktur.
O halde ne olacak?
Bu durumda, mutlaka birinin Mahkeme'ye başvurması gerekiyor. Yani
bir kişinin, "bu kuralı denetle'' diye başvurması zorunlu. Pekiyi,
herkes bu başvuruyu yapabiliyor mu? Anayasa Mahkemesi'ne iki tane
başvuru yolu var:
Anayasa
Mahkemesi'ne başvuru yolları:
İptal davası yolu:
Bu yolu, tek tek bireylerin kullanması Anayasa'ya göre mümkün değil.
Bu yolla başvuruda bulunabilecek kişiler sınırlı;
1) Cumhurbaşkanı
2) TBMM üye tamsayısının en az 1 /5'i kadar üye (yani 90 üye)
3) İktidar partisi Meclis grubu
4) Ana muhalefet partisi Meclis grubu
İtiraz yolu:
Bu yol, diğer yol gibi, belirli kişilerle sınırlı değil. Tüm vatandaşlar,
bu yolu kullanma imkanına sahip. Ancak, çok önemli bir koşul var :
''Kişiler, ancak bir mahkemede yargılanırken ya da bir uyuşmazlık
nedeniyle dava sürerken, o davada kendilerine uygulanacak kural için
Anayasa Mahkemesi'ne başvurabiliyorlar. (Örneğin bir kişi, Ceza Mahkemesi'nde
yargılanırken, Ceza Kanunu'nun, kendisine uygulanan maddesi için başvuruda
bulunabilir o kadar, başka maddeler için değil.)
Almanya'da temel hak ve özgürlüklerinden biri Devlet tarafından ihlâl
edilen bireylerin doğrudan Anayasa Mahkemesi'ne başvuru olanakları
var. Bu yola "anayasa şikayeti" adı veriliyor.
Bu
başvuru yolu, temel hak ve özgürlüklerin korunması için en
etkili yollardan biri olmakla birlikte, ne 1961, ne de 1982 Anayasaları
bu yola yer vermemiştir.
Bu sayfalara katkılarından
dolayı Doç. Dr. İştar Gözaydın'a, Behiç Ak'a ve Helsinki Yurttaşlar
Derneği'ne teşekkür ederiz.
|
